Gedaanteverwisseling
Essay door Rob Perrée
In de tentoonstelling Ch ch ch changes toont de gedaanteverwisseling zich in vele gedaanten. Het is juist deze diversiteit van Ch ch ch changes die duidelijk maakt hoe rijk en tijdloos een thema kan zijn.
De gedaanteverwisseling heeft vele gedaanten. De Tsjech Franz Kafka schreef ooit een novelle waarin de hoofdpersoon ontwaakt als een mestkever. De schrijver wist toen nog niet dat de absurde gebeurtenissen die daar het gevolg van waren, spreekwoordelijk zouden worden en zijn naam zouden gaan dragen. Zijn Britse collega Roald Dahl schreef enkele tientallen jaren later een verhaal waarin de hoofdpersoon langzamerhand de gedaante van een wesp aanneemt. Dahl wist als geen ander dat je spanning op kunt bouwen door met het verloop van de tijd te spelen. In de science fiction literatuur is de gedaanteverwisseling één van de belangrijkste middelen om de lezer te laten geloven in een onwaarschijnlijke en ongeloofwaardige wereld.
David Bowie veranderde zo vaak en zo geloofwaardig van gedaante dat zijn fans gingen twijfelen aan zijn seksuele geaardheid. Door dat mysterie zorgvuldig te koesteren, wist hij ze jarenlang aan zich te binden. Madonna trad in zijn voetsporen en transformeerde zichzelf in een femme fatale die geen misverstand liet bestaan over wat ze wilde en wie ze dus voor haar karretje wenste te spannen. Daarmee overspeelde ze kennelijk haar geloofwaardigheid, want toen ze zich uiteindelijk aan de wereld toonde als een bezorgde, trouw getrouwde moeder met een groeiende schare kinderen verloor ze een groot deel van haar fans.
In politieromans en politiefilms vindt gedaanteverwisseling plaats om de dader op te kunnen sporen en op heterdaad te kunnen betrappen. Door de lezer en de kijker medeplichtig te maken aan het graaien uit de verkleedkist, maakt de schrijver hem onderhevig aan een dusdanige spanning, dat hij niet anders kan dan het boek uitlezen of de film uitkijken.
Waarschijnlijk behoren acteurs tot de enige beroepsgroep waarbij gedaanteverwisseling een noodzakelijke vaardigheid is. Ze doen het niet om hun publiek te plezieren. Ze doen het niet om spanning op te wekken of zich bewust anders voor te doen dan ze zijn. Vaak lees je in interviews dat ze tot beter spel komen, als de rol verder van ze af staat en ze meer moeite moeten doen om haar geloofwaardig te spelen.
Mensen die carnaval vieren weten dat gedaanteverwisselingen het hen mogelijk maken te doen wat ze in het dagelijks leven niet kunnen, durven of mogen. De metamorfose als excuus-Truus. Omdat de vermomming tijdelijk is, wordt dat excuus meestal bij voorbaat aanvaard. Het voorafgaande maakt het logisch dat de gedaanteverwisseling ook in de beeldende kunst een rol speelt. In zijn meest elementaire vorm is ze zelfs de basis van wat men als kunst is gaan beschouwen.
Het één op één weergeven van de werkelijkheid, hoe vaardig ook, wordt sinds het modernisme niet meer als kunst gezien. Van de kunstenaar wordt verwacht dat hij de realiteit transformeert en op die manier een proeve geeft van zijn oorspronkelijke kunnen.
Los daarvan heeft een aantal kunstenaars in de loop van de kunstgeschiedenis de gedaanteverwisseling tot zijn thema gemaakt. Om uiteenlopende redenen. Cindy Sherman hield als kind al van verkleedpartijen, ontdekte als jonge vrouw dat die haar zekerheid en veiligheid gaven in een grootstedelijke omgeving en zette die hang naar vermomming als kunstenaar om in een groot aantal fotowerken. Ze deed dat in een tijd – eind zeventig, begin tachtig – waarin de representatie de toon zette in het beeldende kunst discours.
Hoe beïnvloeden de massamedia de beeldvorming? Op welke misleidende manier worden vrouwen en minderheidsgroepen gerepresenteerd in die media? Is de werkelijkheid die de televisie, de film en de tijdschriften neerzetten niet hard aan deconstructie toe? Het werk van Sherman sloot hier naadloos op aan. De Japanner Yasumasa Morimura, om een ander voorbeeld te noemen, speelt in ieder fotowerk een andere rol om het typisch westerse discours van de representatie van ironische voetnoten te voorzien en om aan te geven dat gedaanteverwisselingen normaal zijn binnen de traditie van het Japanse theater. De Nederlandse kunstenaar Rob Birza zei voor transformatie als thema in zijn werk te hebben gekozen, omdat hij zo geconditioneerde waarden en betekenissen onderuit kon halen en zichzelf een ruimte kon geven waarin alles nog vrij en vlottend is.
In de tentoonstelling Ch ch ch changes toont de gedaanteverwisseling zich in vele gedaanten. Jorrit Paaijmans ‘manipuleert’ zijn inkttekeningen en maakt zo de weg vrij voor het toeval. Levi van Veluw voorziet zijn gezicht van wisselende patronen waardoor zijn representatie iedere keer een iets andere vorm aanneemt. Els van Biervliet geeft haar figuren een andere identiteit door ze in verband te brengen met bestaande en gekende iconen of door ze letterlijk een masker voor te houden. Jeremy Swinnen laat natuurkrachten als de wind bepalen welk beeld de kijker te zien krijgt. De sculpturen van Pieter de Clerq lijken niet te willen kiezen tussen een menselijke, dierlijke of geabstraheerde vorm, zodat de interpretatie van de kijker iedere gedaante mogelijk maakt. Het werk van Reinier Kranendonk ligt in het verlengde hiervan. Zijn industriële constructies hebben menselijke trekjes. Bij Jasmijn Visser heeft de werkelijkheid zich getransformeerd in een wereld die het midden houdt tussen een sprookje en een science fiction verhaal.
Het is juist deze diversiteit van Ch ch ch changes die duidelijk maakt hoe rijk en tijdloos een thema kan zijn.
Geschreven door Rob Perrée
Brooklyn, oktober 2007.
Gelinkte tentoonstelling:
Ch Ch Ch changes
