De tentoonstelling Departures, gegoten in de vorm van een reisbureau, nodigde afgelopen zomer uit je positie als toerist te verkennen. In dit reisbureau stond niet de bestemming centraal. Hoewel deze tentoonstelling zich positioneerde binnen een geglobaliseerde vorm van toerisme, tekende zich een specifieke geografische context af, namelijk het vertrekpunt. In deze audiotour nodigt programmamaker Annosh Urbanke je nog een keer uit om een tour te volgen met een van de reisgidsen. Dit is je vertrekpunt naar vele bestemmingen, sommigen komen je misschien bekend voor, anderen zullen compleet nieuw zijn. Bij Departures laten we oude vormen van toerisme achter ons – luister of lees je mee?

Eind 20^e-eeuwse en vroeg 21^e-eeuwse jaren van de voorgaande jaartelling werden toeristische bestemmingen bedacht door lifestyle-architecten en belevingsexperts. Voor toeristen werden al hun wensen mogelijk gemaakt. Als het er niet was, dan werd het wel gemaakt. Het was een rijke industrie – zolang je geld had, was de klant koning. Influencers werden op pad gestuurd door marketeers en het massatoerisme deed steden zodanig veranderen dat ze soms op pretparken begonnen te lijken. Zoveel Disney had de wereld nog nooit gezien!

Gebaande paden langs hostels en hotels werden afgelegd, mensen bewogen zich van de ene naar de andere toeristische attractie. De toerist had geen enkele verantwoordelijkheid – het was immers vakantie. Maakten die zich druk om de lokale normen en waarden van hun bestemmingen? Wat staken ze in hun bagage? Slechts spullen voor comfort, of ook een beetje kennis? Beseften deze buitenstaanders wat hun aanwezigheid deed met de inwoners, hun cultuur, de flora en fauna?

In Thailand was de natuur op het eiland Koh Tachai op een gegeven moment helemaal ‘op’. Toeristen werden geweigerd voet aan wal te zetten – de natuur moest compleet herstellen. De Thaise minister van milieu gaf zelfs opdracht om het vuil dat toeristen in het nationale park Khao Yai achterlieten op de post te doen naar de vervuilers thuis. Die gezichten hadden we bij thuiskomst wel willen zien – toe toe!

De pandemie van die 21e -eeuwse jaren 20, bracht ons vliegverkeer tot een natuurlijke stilstand en de toestellen bleven sindsdien op de grond. Op aarde brak een nieuw tijdperk aan, waarbij in sommige delen van de wereld de atmosfeer verkleurde. Al vele jaren verkeren we sindsdien in West-Europa in een permanente staat van elkaar afwisselende maan- en zonsverduistering. Nu er niet meer gevlogen kon worden, moest er anders worden nagedacht over toerisme. Het reisbureau ontwikkelde zich tot denktank. Het heeft ons doen inzien dat verantwoordelijkheid nemen over ons reisgedrag niet alleen een taak is van het reisbureau, maar tevens ook van de toerist zelf.

Laten we vertrekken! 

We beginnen onze reis in de periferie van het plezier met Marina Planas. De video in het raam herinnert aan de tijd van feestende toeristen, die onder invloed van een overvloed aan alcohol hun vakanties doorbrachten. Op Mallorca stond dit bekend als ‘balconing’: een activiteit die onder jongeren op Youtube werd gedeeld en liet zien hoe ze van veel te hoge balkons afsprongen in het zwembad van hun hotel. Misschien was het stoer, maar te vaak leidde dit tot ernstige verwondingen en soms overlijden van de springers. De video onthult hoe toxisch toerisme was voor zowel de lokale werkers in die industrie als de toerist zelf. In het reisbureau proberen we waar te nemen hoe het was voor lokale werkers zoals baliemedewerkers en schoonmakers om dit soort toestanden dagelijks te moeten ‘managen’?

De ruimte die toeristen innamen drukte een enorme stempel op de veranderingen van gebieden. Land werd opgekocht door multinationals zoals Marriot International, Accor Hotels, Booking.com. Het Marriott International vestigde zich met een wreed aantal van 7 miljoen hotels over de hele wereld. Macht en geld doken op, controle viel weg, en zo ontstonden er toeristische gekoloniseerde zones. Met Peripheries of pleasurebevraagt Marina Planas het gebruik of misbruik van de gebieden die toeristische bestemmingen zijn geworden. Dit toerisme had hele omgevingen in zijn greep, het eiste van haar bewoners de onrust te doorstaan, die veroorzaakt werd door de reizigers; het bepaalde het straatbeeld en de werkgelegenheid. Eigenlijk ontsnapte niemand – zo ook de familie van Marina Planas, die van de jaren 1950 tot 1970 de ansichtkaarten voor de toeristenindustrie van de Balearen maakten.

Wat betekent op reis zijn voor het beleven van een plek? Laat de mens zich meevoeren in de stroming van de belevingseconomie? Of staat die stil, om te ruiken, te voelen, te luisteren? In ons reisbureau stellen we ons regelmatig de vraag: wanneer kom je echt aan? Hiervoor verkennen we demogelijkheden van omgevingssensitief navigeren.

Met een draai terug, richting de entree, zie je links een uit verschillende modules bestaand houten constructie staan. De van geurend hout gemaakte Touche-à-Tout prikkelt verschillende zintuigen en nodigt uit om dit zelf te ontdekken: je proeft smaken, ruikt geuren, je kunt objecten aanraken, horen, en geluiden maken. Deze reizende installatie is een hedendaagse kijk op de historische rarekiek, een draagbaar museum. Sporen van een reis van Azië naar Oceanië, van Noord-Amerika naar Zuid-Amerika en van Afrika terug naar Amsterdam, zijn zichtbaar geworden in Touche-à-Tout. Op elke bezochte plek werden nieuwe elementen toegevoegd. Deze elementen kwamen tot stand in samenwerkingen, door ontmoetingen met lokale bewoners, door het toepassen van ambachten en met sensibiliteit voor materialiteit en aandacht vanuit elke plek. Ontdek het zelf maar!

p.s. Ook in de reisgidsen hoek kan het boek dat onderdeel is van Touche-à-Tout worden bekeken: een verslag van de reis, het onderzoek en andere talloze vertakkingen die op een interactieve manier aan de hand van onder andere QR-codes tot nieuwe ontdekkingen leiden. 

Van het licht gaan we nu naar het donker in de ruimte hierachter. I have never been truer strange(r) wooing unbound surrender neemt je mee op expeditie naar een omgeving die zowel een landschap kan zijn als een masker. Een landschap waar je als toerist naar verlangt en tegelijkertijd een voorwerp dat je wilt confronteren met het beeld dat je van jezelf hebt wanneer je aan het reizen bent. Als toerist ben je geneigd te vertrouwen op wat de reisgids je vertelt – maar klopt de informatie in reisgidsen eigenlijk wel met de lokale context? Laat je verrassen en neem de tijd om het landschap in je op te nemen, de verschillende kanten van deze ruimtelijke ervaring ontvouwen zich zo voor je.

Stap weer in het licht. We nemen je mee naar Noorwegen. The weather is disappointing, but the view is amazing! laat toeristen zien die aan de rand van de beroemde Trolltunga, Preikestolen en het Geiranger fjord staan.

De Ansichten Club kijkt naar het cliché van het uitzichtpunt. Als je daar bent dan voel je je letterlijk ‘on top of the world’, alsof je de wereld in je handpalm hebt.Een belofte die geïnspireerd werd door koloniale ontdekkingsreizen, zoals die verbeeld werden in de romantiek; de tijd van het in kaart brengen van de zogenaamde onbekende wereld en het veroveren van haar ongerepte natuurwonderen. Inspireerden deze tijden van ontdekkingsreizen de “reiziger” opnieuw in de 21e eeuw? Het bereiken van een uitzichtpunt stelde de toerist in staat het uitzicht in zich op te nemen en overweldigd te worden door het prachtige landschap. De top down positie van waaruit de toerist letterlijk op het landschap neerkeek was een die de suggestie van dominantie over het land wekte.